Grammatik des Rumantsch Grischun

Grammatik des Rumantsch Grischun

Die Grammatik des Rumantsch Grischun beschreibt die Grammatik der rätoromanischen Schriftsprache Rumantsch Grischun.

Inhaltsverzeichnis

Grammatik

Verben

Die Verben enden im Infinitiv auf –ar, –air, –er oder –ir. Es gibt sechs Tempora (Präsens, Imperfekt, Perfekt, Plusquamperfekt, Futur, Futur II) und vier Modi (Indikativ, Konjunktiv, Konditional, Imperativ).

Infinitiv

gidar tegnair vender partir

Die Infinitive auf –er sind immer stammbetont, die übrigen sind endungsbetont.

Indikativ Präsens

jau gid tegn vend part
ti gidas tegnas vendas partas
el gida tegna venda parta
nus gidain tegnain vendain partin
vus gidais tegnais vendais partis
els gidan tegnan vendan partan

Verben mit Doppelkonsonant vor der Infinitivendung, vereinfachen diesen in der 1. Person Singular (metter – jau met).

Die Verben auf –ger, –giar, –gir, –miar, –ziar, sowie auf Vokal enden in der 1. Person Singular auf –el. Dasselbe geschieht mit Verben, deren 1. Person Singular sonst schwer auszusprechen wäre, sowie einigen anderen Verben:


  • diriger – jau dirigel
  • scuar – jau scuel
  • suffrir – jau suffrel
  • cumprar – jau cumprel
  • giaschair – jau giaschel

Eine Vielzahl an Verben schiebt in den stammbetonten Formen die Silbe –esch– ein:

  • finir – finesch, fineschas, finescha, finin, finis, fineschan


Einige Verben auf –ar, –air und –ir ändern in den stammbetonten Formen den Stammvokal:

Infinitiv 3. Singular 1. Plural
u → o purtar porta purtain
a → ai tadlar taidla tadlain
e → ai palesar palaisa palasain
a → o dumandar dumonda dumandain
u → au dudir dauda dudin

Einige Verben auf –er ändern in den endungsbetonten Formen den Stammvokal:

Infinitiv 3. Singular 1. Plural
o → u volver volva vulvain
ai → a baiver baiva bavain
au → u sclauder sclauda scludain

Konjunktiv Präsens

che jau gidia tegnia vendia partia
che ti gidias tegnias vendias partias
ch'el gidia tegnia vendia partia
che nus gidian tegnian vendian partian
che vus gidias tegnias vendias partias
ch'els gidian tegnian vendian partian

Der Konjunktiv Präsens ist immer stammbetont. Somit ergeben sich hier auch in allen Formen die Veränderungen der im Indikativ stammbetonten Verben:

  • purtar → che jau portia, che nus portian
  • finir → ch'el fineschia, ch'els fineschian

Die Formen der 1. Sg und 3. Sg, der 2. Sg und 2. Pl, sowie der 1. Pl und der 3. Pl stimmen grundsätzlich überein.

Der Konjunktiv wird – anders als in den übrigen romanischen Sprachen, aber wie im Deutschen – in der indirekten Rede verwendet:

  • El ha ditg: "Jau vom a Svizra."
  • El aveva ditg, ch'el giaja a Svizra.
  • Ella ha dumandà: "Vulais in mail?"
  • Ella ha dumandà, sche nus veglian in mail.

Außerdem wird er wie in den anderen romanischen Sprachen nach bestimmten Ausdrücken im Nebensatz gebraucht.

Imperativ

(ti) gida! tegna! venda! parta!
(vus) gidai! tegnai! vendai! parti!

Die Formen des Imperativs der 2. Person Singular sind stammbetont und weisen die gleichen Veränderungen auf wie im Konjunktiv und Indikativ Präsens (tadlar: taidla! – tadlai!, finir: finescha! – fini!). Die Formen der 2. Person Plural sind endungsbetont und weisen bei den Verben auf –er die gleichen Veränderungen auf wie im Indikativ Präsens (volver: volva! – vulvai!)

Der verneinte Imperativ wird durch (na) + Imperativ + betg gebildet:

  • Ta lava! – Wasch dich!
  • Ta lava betg! oder Na ta lava betg! – Wasch dich nicht!


In den anderen Personen benutzt man die Formen des Verbs duair (sollen):

  • Els duain gidar! – Sie sollen helfen!

Imperfekt

jau gidava tegneva vendeva partiva
ti gidavas tegnevas vendevas partivas
el gidava tegneva vendeva partiva
nus gidavan tegnevan vendevan partivan
vus gidavas tegnevas vendevas partivas
els gidavan tegnevan vendevan partivan

Die Formen der 1. Sg und 3. Sg, der 2. Sg und 2. Pl, sowie der 1. Pl und der 3. Pl stimmen grundsätzlich überein. Sie sind immer endbetont (volver → vulveva; vgl. Präsens).

Konditional

jau gidass tegness vendess partiss
ti gidassas tegnessas vendessas partissas
el gidass tegness vendess partiss
nus gidassan tegnessan vendessan partissan
vus gidassas tegnessas vendessas partissas
els gidassan tegnessan vendessan partissan

Die Formen der 1. Sg und 3. Sg, der 2. Sg und 2. Pl, sowie der 1. Pl und der 3. Pl stimmen grundsätzlich überein. Sie sind immer endbetont (volver → vulvess, vgl. Präsens).

Gerund

gidond tegnend vendend partind

Partizip Perfekt

singular gidà, gidada tegnì, tegnida vendì, vendida partì, partida
plural gidads, gidadas tegnids, tegnidas vendids, vendidas partids, partida

Einige sonst regelmäßige Verben haben hier abweichende Formen, z.B. avrir – avert, cuvrir – cuvert, entschaiver – entschet, metter – mess, morder – mors, suffrir – suffert, vesair – vis, volver – vieut, uvm.

Perfekt

jau hai gidà hai tegnì hai vendì sun partì / partida
ti has gidà has tegnì has vendì es partì / partida
el ha gidà ha tegnì ha vendì è partì
ella ha gidà ha tegnì ha vendì è partida
nus avain gidà avain tegnì avain vendì essan partids / partidas
vus avais gidà avais tegnì avais vendì essas partids / partidas
els han gidà han tegnì han vendì èn partids
ellas han gidà han tegnì han vendì èn partidas

Im Allgemeinen wird das Perfekt mit der konjugierten Form des Hilfsverbs avair (haben) und dem Partizip Perfekt gebildet (s. gidar). Folgende Verben bilden es allerdings mit dem Hilfsverb esser (sein) und der dem Subjekt angeglichenen Form des Partizip Perfekt (s. partir):

  • Verben der Bewegung: ir (gehen), partir (abreisen), fugir (fliehen), usw
  • Verben, die eine Zustandsveränderung ausdrücken: crescher (wachsen), nascher (geboren werden), usw.
  • esser (sein), star (stehen), restar (bleiben)

Transitive und reflexive Verben können wahlweise das Partizip nach Geschlecht und Numerus des Objekts angleichen.

Jau hai la vis. oder Jau hai la visa. – Ich habe sie gesehen.

Plusquamperfekt

jau aveva gidà aveva tegnì aveva vendì era partì / partida

Es wird mit dem Imperfekt des Hilfsverbs avair bzw esser und dem Partizip Perfekt gebildet (vgl. Perfekt).

Futur

jau vegn a gidar vegn a tegnair vegn a vender vegn a partir
ti vegns a gidar vegns a tegnair vegns a vender vegns a partir
el vegn a gidar vegn a tegnair vegn a vender vegn a partir
nus vegnin a gidar vegnin a tegnair vegnin a vender vegnin a partir
vus vegnis a gidar vegnis a tegnair vegnis a vender vegnis a partir
els vegnan a gidar vegnan a tegnair vegnan a vender vegnan a partir

Das Futur wird mit dem Hilfsverb vegnir + a (vor Vokal: ad) + Infinitiv gebildet.

Futur II

jau vegn ad avair gidà vegn ad avair tegnì vegn ad avair vendì vegn ad esser partì / partida

Das Futur II wird mit dem Hilfsverb vegnir + ad + Infinitiv des Hilfsverbs avair bzw esser + Partizip Perfekt des Vollverbs.

Passiv

Das Passiv wird mit dem Hilfsverb vegnir und der flektierten Form des Partizip Perfekt gebildet:

jau vegn elegì / elegida – ich werde gewählt

Reflexive Verben

Das (unbetonte) Reflexivpronomen steht immer vor dem Verb:

Infinitiv 1. Singular Präsens Imperativ Singular 3. Singular Perfekt
sa lavar jau ma lav ta lava! ella ha sa lavà (lavada)
s'occupar jau m'occup t'occup! ella ha s'occupà (occupada)

Unregelmäßige Verben

Regelmäßige Formen werden nicht mit angegeben.

  • esser – sein
Präs. Ind. Imperfekt. Präs. Konj. Kond. Imperativ
jau sun era saja fiss
ti es eras sajas fissas sajas!
el è era saja fiss
nus essan eran sajan fissan
vus essas eras sajas fissas sajas!
els èn eran sajan fissan

Part. Perf.: stà, stada

Gerund: essend / siond

Außerdem unregelmäßig: èsi (Inversionsform è + i)

  • avair – haben
Präs. Ind. Präs. Konj. Imperativ
jau hai haja
ti has hajas hajas!
el ha haja
nus avain hajan
vus avais hajas hajas!
els han hajan

Part. Perf.: gì, gida

  • vegnir – kommen, werden
Präs. Ind. Imperativ
jau vegn
ti vegns ve!
el vegn
nus vegnin
vus vegnis vegni!
els vegnan
  • duair – sollen
Präs. Ind. Präs. Konj.
jau duai duaja
ti duais duajas
el duai duaja
nus duain duajan
vus duais duajas
els duain duajan
  • pudair – können
Präs. Ind. Präs. Konj. Imperativ
jau poss possia
ti pos possias
el po possia
nus pudain possian
vus pudais possias
els pon possian
  • savair – wissen
Präs. Ind. Präs. Konj. Imperativ
jau sai sappia
ti sas sappias sappias!
el sa sappia
nus savain sappian
vus savais sappias sappias!
els san sappian
  • stuair – müssen
Präs. Ind. Präs. Konj. Imperativ
jau stoss stoppia
ti stos stoppias
el sto stoppia
nus stuain stoppian
vus stuais stoppias
els ston stoppian
  • vulair – wollen
Präs. Ind. Imperfekt. Präs. Konj. Kond. Imperativ
jau vi leva / vuleva veglia less / vuless
ti vuls levas / vulevas veglias lessas / vulessas veglias!
el vul leva / vuleva veglia less / vuless
nus lain / vulain levan / vulevan veglian lessan / vulessan
vus lais / vulais levas / vulevas veglias lessas / vulessas veglias!
els vulan levan / vulevan veglian lessan / vulessan
  • ir – gehen
Präs. Ind. Imperfekt. Präs. Konj. Kond. Imperativ
jau vom gieva giaja giess
ti vas gievas giajas giessas va!
el va gieva giaja giess
nus giain gievan giajan giessan
vus giais gievas giajas giessas giai!
els van gievan giajan giessan

Part. Perf: ì, ida

Gerund: giond

  • far – tun
Präs. Ind. Imperfekt. Präs. Konj. Kond. Imperativ
jau fatsch fascheva fetschia faschess
ti fas faschevas fetschias faschessas fa!
el fa fascheva fetschia faschess
nus faschain faschevan fetschian faschessan
vus faschais faschevas fetschias faschessas faschai!
els fan faschevan fetschian faschessan

Part. Perf.: fatg, fatga

Gerund: faschond

  • dar – geben
Präs. Ind. Imperfekt. Präs. Konj. Kond. Imperativ
jau dun deva dettia dess
ti das devas dettias dessas dà!
el dat deva dettia dess
nus dain devan dettian dessan
vus dais devas dettias dessas dai!
els dattan devan dettian dessan

Part. Perf.: dà, dada

Gerund: dond

  • dir – sagen
Präs. Ind. Imperfekt. Präs. Konj. Kond. Imperativ
jau di scheva dia schess
ti dis schevas dias schessas di!
el di scheva dia schess
nus schain schevan dian schessan
vus schais schevas dias schessas schai!
els din schevan dian schessan

Part. Perf.: ditg, ditga

Gerund: schend

  • star – stehen
Präs. Ind. Imperfekt. Präs. Konj. Kond. Imperativ
jau stun steva stettia stess
ti stas stevas stettias stessas stà!
el stat steva stettia stess
nus stain stevan stettian stessan
vus stais stevas stettias stessas stai!
els stattan stevan stettian stessan

Part. Perf.: stà, stada

Gerund: stond

  • fugir – fliehen
Präs. Ind. Imperativ
jau fugel
ti fuis fui!
el fui
nus fugin
vus fugis fugi!
els fuin
  • trair – ziehen
Präs. Ind. Imperfekt. Präs. Konj. Kond. Imperativ
jau tir tirava tiria tirass
ti tiras tiravas tirias tirassas tira!
el tira tirava tiria tirass
nus tirain tiravan tirian tirassan
vus tirais tiravas tirias tirassas tirai!
els tiran tiravan tirian tirassan

Part. Perf.: tratg, tratga

Gerund: tirond

Substantive

Pluralbildung

Substantive können maskulin oder feminin sein. Die Mehrzahl wird regelmäßig durch Anhängen von –s gebildet. Substantive, die bereits im Singular auf –s enden, bleiben im Plural unverändert. Ausnahmen bilden die Substantive, die auf einen betonten Vokal enden. So wird –è im Plural zu –els, –à zu –ads, sowie –ì zu –ids:

  • bratsch – bratschs (Arm)
  • figl – figls (Sohn)
  • figlia – figlias (Tochter)
  • chasa – chasas (Haus)
  • nas – nas (Nase)
  • tscharvè – tscharvels (Gehirn)
  • pra – prads (Wiese)
  • vestgì – vestgids (Kleidung)

Unregelmäßig ist lediglich:

  • um – umens (Mann)

Kollektivplural

Ein typisch rätoromanisches Phänomen ist der Kollektivplural. Er tritt auf bei männlichen Substantiven, die häufig im Plural vorkommen. Er verhält sich wie ein feminines Substantiv im Singular.

  • il mail → der Apfel
  • ils mails → die Äpfel (zählbar, nach Mengenangaben)
  • la maila → die Äpfel (nicht zählbar, allgemein)

Artikel

unbest. Artikel sing. best. Artikel sing. best. Artikel pl.
mask. vor Konsonant in il ils
mask. von Vokal in l' ils
fem. vor Konsonant ina la las
fem. vor Vokal in' l' las

Einen unbestimmten Artikel im Plural gibt es nicht.

Adjektive

Ein Adjektiv stimmt immer mit dem Substantiv, zu dem es gehört, in Numerus und Genus überein.

  • il grond chaun – il chaun è grond (der große Hund – der Hund ist groß)
  • ils gronds chauns – ils chauns èn gronds (die großen Hunde – die Hunde sind groß)
  • la gronda paraid – la paraid è gronda (die große Wand – die Wand ist groß)
  • las grondas paraids – las paraids èn grondas (die großen Wände – die Wände sind groß)

Adjektive auf –al, –el, –en oder –er lassen das –a– bzw. –e– in den femininen Formen aus. Dabei kann sich die Schreibweise des vorangehenden Konsonanten ändern:

  • cotschen – cotschna (rot)
  • meglier – meglra (besser)
  • agen – atgna (neugierig)
  • bel – bella (schön)
  • svizzer – svizra (schweizerisch)

Die Steigerung wird regelmäßig mit 'pli' (mehr) gebildet:

  • grond – pli grond – il pli grond (groß – größer – am größten)

Folgende Adjektive haben neben der regelmäßigen Bildung auch unregelmäßige Formen:

Positiv Komparativ Superlativ deut. Übersetzung
bun meglier / pli bun il meglier / il pli bun gut – besser – am besten
mal pir / pli mal il pir / il pli mal schlecht – schlechter – am schlechtesten
nausch mender / pli nausch il mender / il pli nausch böse – böser – am bösesten

Beispielsätze:

  • Questa giacca è pli pitschna che quella. (Diese Jacke ist kleiner als jene.)
  • Questa giacca è uschè pitschna sco quella. (Diese Jacke ist so klein wie jene.)
  • Questa giacca è main pitschna che quella. (Diese Jacke ist nicht so klein wie jene.)

Pronomen

Personalpronomen

Subjekt Subjekt (Inversion) Objekt betont Objekt unbetont Reflexiv betont Reflexiv unbetont
1. Sg. jau –a mai ma (m') mai ma (m')
2. Sg. ti tai ta (t') tai ta (t')
3. Sg. (mask.) el 'l el al sai sa (s')
3. Sg. (fem.) ella 'la ella la (l') sai sa (s')
1. Pl. nus –sa nus ans nus ans
2. Pl. vus vus as vus as
3. Pl. (mask.) els –i els als sai sa (s')
3. Pl. (fem.) ellas –i ellas las sai sa (s')
Sie (Höfl.) Vus Vus As Vus As

Die Personalpronomen werden im Allgemeinen benutzt wie im Deutschen. Anders als in den meisten romanischen Sprachen, werden sie im Rätoromanischen zumeist nicht weggelassen.

Das Pronomen 'ins' entspricht dem deutschen 'man' und steht mit der 3. Person Singular. Bei einer Inversion erfolgt eine Elision:

ins vesa → ves'ins (man sieht → sieht man)

Die meisten einsilbigen Formen hängen dann jedoch ein –n an:

han ins, èn ins, san ins, din ins, cuan ins, uvm.

Das Pronomen 'i' (vor Vokal: igl) wird in unpersönlichen Ausdrücken benutzt (i plova – es regnet, igl è bain – es ist gut); es steht dann mit der 3. Person Singular des Verbes. Bei einer Inversion wird es ans Verb angehängt (oz datti ... – heute gibt es ...). Es kann auch als Synonym zu 'ins' benutzt werden, steht dann aber in der 3. Person Plural.

In einer Inversion verschmelzen die Subjektpronomen – sofern sie nicht besonders betont werden sollen – mit dem Verb: jau gid – oz gida (ich helfe – heute helfe ich)

Die betonten Objektpronomen werden nach Präpositionen verwendet (per tai – für dich), oder zur besonderen Betonung. Sie stehen dann nach dem Verb, bzw bei einer Inversion nach dem (angehängten) Subjektpronomen: Jau ves tai. – Ich sehe dich (und nicht etwa jemand anderen).

Die unbetonten Objektpronomen stehen vor dem konjugierten Verb (Jau na ta ves betg – Ich sehe dich nicht) bzw – wenn vorhanden – vor dem Infinitiv (Jau na vul betg ta vesair – Ich will dich sehen). Sie werden in Falle einer Inversion nicht benutzt, man weicht dann auf die betonten Formen aus.

Bei den unbetonten Objektpronomen wird nicht zwischen direkten und indirekten Objekten unterschieden. Bei den betonten Objektpronomen steht die Präposition 'a' (vor Vokal: 'ad') vor dem Pronomen:

  • Jau la dun in cudesch – Ich gebe ihr ein Buch.
  • Jau dun in cudesch ad ella – Ich gebe ihr ein Buch.
  • Jau dun el ad ella. – Ich gebe es ihr.

Possessivpronomen

adjektivisch
mask. sg. + pl. fem. sg. fem. pl.
1. Sg. mes mia mias
2. Sg. tes tia tias
3. Sg. ses sia sias
1. Pl. noss nossa nossas
2. Pl. voss vossa vossas
3. Pl. lur lur lur
Höflichkeitsform Voss Vossa Vossas
substantivisch
mask. sg. mask. pl. fem. sg. fem. pl.
1. Sg. il mieu ils mes la mia las mias
2. Sg. il tieu ils tes la tia las tias
3. Sg. il sieu ils ses la sia las sias
1. Pl. il noss ils noss la nossa las nossas
2. Pl. il voss ils voss la vossa las vossas
3. Pl. il lur ils lur la lur las lur
Höflichkeitsform il Voss ils Voss la Vossa las Vossas
  • Quai è lur cudesch. – Dies ist ihr Buch.
  • Quai è mes cudesch, quel cudesch è il tieu. – Dies ist mein Buch, jenes Buch ist deines.

Inversion

Wohl durch deutschen Einfluss wird, wenn der Satz mit einem Adverb beginnt, die Stellung von Subjekt und Verb vertauscht. Personalpronomen werden dem Verb dann angehängt (siehe oben). Des Weiteren erfolgt Inversion im Fragesatz.

  • Uschia pon els (oder poni) vegnir. – So können sie kommen.
  • Pertgè na vegnis vus betg? – Warum kommt ihr nicht?

Wikimedia Foundation.

Игры ⚽ Нужна курсовая?

Schlagen Sie auch in anderen Wörterbüchern nach:

  • Rumantsch Grischun — Graubündner Rätoromanisch (Rumantsch Grischun) Projektautor Heinrich Schmid im Auftrag der Lia Rumantscha Jahr der Veröffentlichung 1982 Sprecher keine (Rumantsch Grischun ist eine reine Schriftsprache) Linguistische …   Deutsch Wikipedia

  • Rumantsch — Das im Schweizer Kanton Graubünden gesprochene Rätoromanisch (rät. rumantsch/romontsch/rumauntsch) gehört zur Gruppe der Romanischen Sprachen und wird umgangssprachlich meist einfach Romanisch genannt; in der Sprachwissenschaft ist dafür auch der …   Deutsch Wikipedia

  • Bündner Romanisch — In diesem Artikel oder Abschnitt fehlen folgende wichtige Informationen: Phonetik und Phonologie, Grammatik (Übersicht; Details bereits in eigenem Artikel: Grammatik des Rumantsch Grischun), Wortschatz (vgl. Formatvorlage Sprache) Du kannst… …   Deutsch Wikipedia

  • Geröllhaldenlatein — Das im Schweizer Kanton Graubünden gesprochene Rätoromanisch (rät. rumantsch/romontsch/rumauntsch) gehört zur Gruppe der Romanischen Sprachen und wird umgangssprachlich meist einfach Romanisch genannt; in der Sprachwissenschaft ist dafür auch der …   Deutsch Wikipedia

  • Ladinische Sprachen (Graubünden) — Das im Schweizer Kanton Graubünden gesprochene Rätoromanisch (rät. rumantsch/romontsch/rumauntsch) gehört zur Gruppe der Romanischen Sprachen und wird umgangssprachlich meist einfach Romanisch genannt; in der Sprachwissenschaft ist dafür auch der …   Deutsch Wikipedia

  • Romontsch — Das im Schweizer Kanton Graubünden gesprochene Rätoromanisch (rät. rumantsch/romontsch/rumauntsch) gehört zur Gruppe der Romanischen Sprachen und wird umgangssprachlich meist einfach Romanisch genannt; in der Sprachwissenschaft ist dafür auch der …   Deutsch Wikipedia

  • Rät. — Das im Schweizer Kanton Graubünden gesprochene Rätoromanisch (rät. rumantsch/romontsch/rumauntsch) gehört zur Gruppe der Romanischen Sprachen und wird umgangssprachlich meist einfach Romanisch genannt; in der Sprachwissenschaft ist dafür auch der …   Deutsch Wikipedia

  • Rätoromanisch — Das im Schweizer Kanton Graubünden gesprochene Rätoromanisch (rät. rumantsch/romontsch/rumauntsch) gehört zur Gruppe der Romanischen Sprachen und wird umgangssprachlich meist einfach Romanisch genannt; in der Sprachwissenschaft ist dafür auch der …   Deutsch Wikipedia

  • Bündnerromanisch — Rätoromanisch Gesprochen in Schweiz  Schweiz Sprecher ca. 35 000 (Volkszählung 2000)[1] …   Deutsch Wikipedia

  • Ladin Dolomitan — Dolomitenladinisch (Ladin Dolomitan) Projektautor Heinrich Schmid im Auftrag des SPELL Jahr der Veröffentlichung 1998 Sprecher reine Schriftsprache Linguistische Klassifikation Indogerman …   Deutsch Wikipedia

Share the article and excerpts

Direct link
Do a right-click on the link above
and select “Copy Link”